TEATR to bardzo stare słowo (teatos – dostrzegalny, teates – widz i theatron – miejsce dramatycznych przedstawień) wywodzące się z Grecji, która jest kolebką sztuki teatralnej. Równolegle z teatrem aktorskim rozwijał się teatr lalek będący długo teatrem amatorskim, ludowym. Wiele krajów ma nawet swoich tradycyjnych bohaterów ludowych: we Francji jest to Guinol, w Anglii Punch a w Rosji Pietruszka.

Polski teatr lalek nie ma takiego własnego scenicznego bohatera, ale także związany jest z tradycją ludową. Wywodzi się z przedstawień szopkowych popularnych w okresie Świąt Bożego Narodzenia.

W drugiej połowie XIX wieku w Monachium narodził się nurt teatru lalkowego skierowanego specjalnie dla dzieci z uwzględnieniem możliwości percepcyjnych najmłodszej widowni. Bardzo ważny był tu też aspekt oddziaływania wychowawczego. W Polsce początki teatru z repertuarem przeznaczonym specjalnie dla dzieci sięgają 1900 roku. Twórczynią tego typu teatru była Maria Weryhno, która w Warszawie założyła teatr marionetek prezentujący m.in. takie sztuki jak: ,,Jaś Małgosia”, ,,Czerwony Kapturek”, ,,Boże Narodzenie”. Tytuły te są grane do dziś.

Teatr dla dzieci jest znakomitą propozycją na mapie kultury dostarczającą wielu artystycznych przeżyć. Kontakt dziecka z ,,prawdziwym” teatrem, to jakie wrażenie wywarło na nim dane przedstawienie, przekłada się także na chęć zabawy w teatr. Podczas takiej zabawy dziecko doświadcza wielu artystycznych przeżyć, wzbogaca swoją wyobraźnię, uczy się pięknej mowy, a także uczy się twórczego wykorzystania przedmiotu (lalki, rekwizytu). W tej formie zabawy może stać się zarówno ,,aktorem”, ,,lalkarzem” jak i ,,recytatorem”. Zabawa w teatr uczy zespołowego działania, koleżeńskiej postawy, rezygnacji z własnych ambicji na rzecz końcowego efektu pracy całego zespołu.

Częściej wybór pada na wzorce teatrzyku lalkowego niż na wzorce teatru żywych aktorów. Do urządzenia swojego teatrzyku dziecko może wykorzystać posiadane lalki, pajacyki czy misie albo wyciąć z papieru i przymocować do patyków sylwetki ,,bohaterów” swojego przedstawienia. Łatwiej także urządzić małą scenę. Z pomocą przychodzą gotowe kukiełki lub mini-teatrzyki, które można kupić w sklepie.

Pierwsze teatrzyki dla dzieci powstały ok. 1800 r. w Niemczech. W produkcji papierowych teatrzyków specjalizowało się wydawnictwo założone przez Jakoba Ferdinanda Schreibera (1809-1868) z Esslingen. Wytwarzane tam teatrzyki odznaczały się wysokiej jakości drukiem o bardzo wielu szczegółach. Wzory nanoszono na arkusze papieru z miedzianych blach. Kolorowe postacie, dekoracje i rekwizyty, po wycięciu z papieru, można było nakleić na tekturę lub drewno. Drukowano także tańsze, bezbarwne wersje do pokolorowania.

Miniaturowe teatrzyki były montowane w domach i wystawiane dla rodziny i gości, niekiedy
z akompaniamentem muzyki. Tematycznie przedstawiały sceny z bajek dla dzieci a także nawiązywały do klasyki sztuk teatralnych. W latach 30. XIX w. aż 16 niemieckich firm wyprodukowało postacie i tła do opery ,,Wolny strzelec” Carla von Webera.

Znani producenci teatrzyków pochodzą także z Anglii: Wiliam West, Johna Kilby Green i Hodgson & Co.
W roku 1830 schedę po zamykających się firmach przejął Martin Skelt, który odkupował matryce i ciągle produkował teatrzyki w takich ilościach, że mógł sobie pozwolić na obniżkę cen. Jego nastepcą był John Redington, który nadal robił reprinty starszych i nowszych sztuk i teatrzyków, sprzedając je m.in. we własnym sklepie. W 1887 r. sklep odziedziczyła córka Eliza Redington, która wyszła za mąż za Benjamina Pollocka, jednego z największych zabawkarzy w Anglii, który przez 60 lat kultywował tradycję dziecięcych papierowych teatrzyków.

W okresie międzywojennym produkowano składane tekturowe teatrzyki w formie pudełkowej, które posiadały wbudowane w ścianki drewniane wałki, umożliwiające przesuwanie scenek. Przykładem jest teatrzyk pochodzący z Włoch z lat 1920 -1939 prezentujący bajkę ,,Jaś i Małgosia” braci Grimm. Zabawka nie jest jednak typowym teatrzykiem, ponieważ nie ma przestrzeni na której można było animować kukiełki, figurki lub lalki. Ciekawostką jest to, że podczas przesuwania dekoracji ze scenkami, można było usłyszeć dźwięk pozytywki.

W Polsce zabawkowe teatrzyki wytwarzała Fabryka Zabawek Artystycznych ,,Bambino” z Warszawy. Jej właścicielem był Kazimierz Suchodolski. Fabryka działała od lat 20. XX w. i reklamowała się jako pierwszorzędna fabryka gier i książek obrazkowych. W jej ofercie znajdowały się miniaturowe ,,Teatry Bambino” z klasycznymi przedstawieniami p.t. ,,Czerwony Kapturek” czy ,,Jaś i Małgosia”.

Okres powojenny przyniósł nowe pomysły i rozwiązania w dziedzinie wytwarzania teatrzyków i lalek przeznaczonych do zabawy w domach….

W Polsce po II wojnie światowej powstało 27 scen teatralnych, których głównym założeniem programowym był repertuar dla dzieci. Bardzo odczuwalny wówczas stał się brak utworów scenicznych pisanych z myślą o dziecięcym odbiorcy. Pisaniem sztuk dla scen lalkowych zajęli się literaci zawodowo zajmujący się pisaniem.

Produkcji „małych scen teatralnych” i zestawów kukiełkowych podjęły się również polskie spółdzielnie zabawkarskie i prywatni wytwórcy. Znalazły one swoje powszechne zastosowanie w szeroko pojętych miejscach edukacji dla dzieci i młodzieży: przedszkolach, szkołach, świetlicach i ogniskach wychowawczych.

Teatrzyki kukiełkowe „Tyci-Tyci” produkowane w latach 50. XX w. przez Spółdzielnię Pracy Scenotechnika
w Krakowie miały stać się narzędziem repolonizacji.

W biblioteczce wspomnianych teatrzyków swoje miejsce znalazły teksty pisane przez wybitnych polskich literatów. Ich bogaty walor wychowawczy i wartości językowe były doceniane i zatwierdzane przez pedagogów – rzeczoznawców.

W 1958 roku Ministerstwo Oświaty rekomendowało te teatrzyki jako pożądaną pomoc dydaktyczną do zajęć w placówkach edukacyjnych. Zabawa w teatr została dostrzeżona jako istotny element edukacji przedszkolnej i szkolnej dzieci i młodzieży. Zarówno popularne teatrzyki kukiełkowe „Tyci-Tyci”, jak
i papierowe arkusze czapek do zabawy w teatr zyskały uznanie Ministerstwa Oświaty.

Kultowym bohaterom popularnej polskiej dobranocki z lat 60. XX w. Jackowi i Agatce również nadano formę lalek – pacynek. Jak mówił twórca Adam Kilian, ich prosta forma miała zachęcać do zabawy w teatr i tym samym pobudzać wyobraźnię młodego odbiorcy.

Dziś na rynku zabawkarskim również można spotkać ciekawe, gotowe już zestawy kukiełkowe zarówno polskich, jak i zagranicznych producentów. Coraz większą popularność zyskuje teatrzyk obrazkowy kamishibai (tradycyjna japońska sztuka opowiadania historii za pomocą ilustracji), który może być wykorzystywany na wiele sposobów w edukacji dzieci i młodzieży. Jest on ciekawą i wdzięczną pomocą dydaktyczną, po którą chętnie sięgają zarówno pedagodzy, animatorzy kultury, jak i same dzieci.

Na wystawie prezentujemy kilkadziesiąt wyżej wspomnianych zestawów teatrzyków ze zbiorów Muzeum Zabawek i Zabawy. Wśród nich różnego rodzaju lalki teatralne: kukiełki, marionetki, jawajki, pacynki, lalki cieniowe.

Chcemy, żeby ta wystawa przybliżyła Wam nieco historię tej popularnej i lubianej zabawki i zabawy. Ale niech będzie również dla Was: dzieci, rodzice i pedagodzy inspiracją i zaproszeniem do zabawy
i tworzenia. Pamiętajcie wszak ogranicza nas tylko własna wyobraźnia.

Wystawa jest zaproszeniem w świat teatru lalek i zabawy w teatr. W pierwszej  części ekspozycji prezentujemy zestawy teatrzyków z naszych zbiorów i teatrzyki będące po dziś dzień na wyposażeniu Przedszkola Samorządowego nr 43 i nr 2 w Kielcach.

Druga przestrzeń to lalki i elementy scenografii wypożyczone z Teatru Lalki i Aktora „Kubuś”

w Kielcach. „Łącząc” te dwie sceny: świat dziecięcej zabawy w teatr i profesjonalną scenę teatru lalek, chcemy pokazać jak ogromną rolę w procesie edukacji i wychowania dziecka odgrywa teatr.

Jak mówi hasło, które widnieje na opakowaniu teatrzyku „Tyci – Tyci” z lat 50. XX w.:

„Teatr – uczy – bawi – wzrusza!”

Wystawa czasowa  od 14.05.2021 r. do 19.09.2021 r.

Współpraca przy wystawie:

Teatr Lalki i Aktora „Kubuś”

Przedszkole Samorządowe nr 43 – wypożyczyło teatrzyki przygotowywane w czasie PRL.

Przedszkole Samorządowe nr 2 Przekazało plansze edukacyjne m.in. „Zabawa w teatr” – tego typu pomoce rozpowszechniane były od 60. do 80. XX w.

Wydawnictwo Kokoszka przekazało do muzeum teatrzyki kamishibai.

Wsparcie aranżacji wystawy:

DS Smith Kielce

Dekoracja Oświetleniem DF Zdanowski

Kuratorzy wystawy: Katarzyna Hodurek-Kiek i Jacek Gonciarz

Koordynator: Michał Lach