#rękanapulsie
#teatruczybawiwzrusza
#tycityciprzedstawienie
Zabawka, teatr, emocje to hasłowa charakterystyka poruszanego zagadnienia, wskazująca jednocześnie na bliskość tematu dla naszego muzeum. Zażyłość z zabawkami nie wymaga komentarza, gromadzenie ciekawych, emocjonalnych historii z nimi związanych również jest dla nas bardzo ważne, a wystawa pt. „Tyci-tyci przedstawienie…jak na dużej scenie” spowodowała dryf w stronę teatru.
Opisywane lalki stanowią dla tych elementów wspólny mianownik.
Twórcą pacynek był malarz Paul Klee (1879-1940), w którego trudnej do jednoznacznego sklasyfikowania twórczości widoczne są wpływy różnych kierunków, w tym ekspresjonizmu, kubizmu, surrealizmu, abstrakcjonizmu.
Klee stworzył lalki dla swojego syna, Felixa. Grupa ośmiu postaci była prezentem na 9 urodziny. Podarunek miał szczególny charakter, bowiem spełniał marzenie dziecka o posiadaniu własnego teatru. Felix zwykle towarzyszył ojcu w wyprawach na pchli targ i podczas gdy malarz zajęty był poszukiwaniem ram, syn oglądał tradycyjne spektakle kukiełkowego teatrzyku (tzw. Kasperletheater), które wywarły duże wrażenie na młodym widzu. Warto zaznaczyć, że fascynacja teatrem nie ograniczyła się do dziecięcej zachcianki, bo w dorosłym życiu Felix Klee zajmował się m. in. reżyserią teatralną. Tymczasem jednak zdobywał szlify korzystając z pacynek oraz „sceny” zrobionej z ramy po obrazie, umiejscowionej w drzwiach między salonem a sypialnią niewielkiego mieszkania, mając za widownię najczęściej ojca. Niekiedy spektakle miały tajny charakter. Były to wieczorne seanse odbywające się pod nieobecność rodziców, kiedy akcję śledził z zainteresowaniem kot.
Wracając do głównych bohaterów-ich głowy zrobione były z gipsu, pomalowanego w sposób odzwierciedlający charakter danej postaci, a do korpusów użyte zostały skrawki tkanin.
Ubrania lalek uszyła Sasha Morgenthaler, (szwajcarska artystka, projektantka lalek znanych jako „Sasha dolls”, produkowanych w Niemczech i Wielkiej Brytanii od końca lat 60., obecnie popularnych wśród kolekcjonerów), następne pacynki Klee już wykonywał w całości sam.
Wraz z kolejnymi urodzinami młody reżyser mógł pracować z coraz większą liczbą aktorów. W sumie w latach 1916-1925 powstało 50 lalek.
Urozmaiceniu ulegał asortyment surowców używanych przez Paula Klee do wykonywania pacynek- papier mâché, gaza, gotowana kość wołowa, łupiny od orzechów, papier, pudełka od zapałek, podkowa czy drewno. Ciekawe były eksperymenty z mniej oczywistymi materiałami jak gniazdko elektryczne.
Niektóre pacynki nawiązywały do tradycyjnego teatru lalkowego, ale tylko poprzez typy postaci, ponieważ wygląd był już efektem artystycznego przetworzenia i widoczne były w nich cechy typowe dla malarstwa Klee. Wśród postaci znajdowały się odpowiedniki tradycyjnego Kaspra i jego żony Gretl, Diabeł, Babcia, Pan Śmierć, Policjant, Krokodyl, Bandyta, ale też postacie nawiązujące do tradycji orientalnej jak Cyrulik z Bagdadu czy Sułtan. Ponadto pojawił się Rolnik, Wielkouchy Klaun, Ukoronowany Poeta czy Duch pudełka zapałek oraz Zjawa Elektryczna, odzwierciedlająca postęp techniczny związany z prądem. Wśród lalek znalazł się także autoportret artysty-pacynka w wełnianym płaszczu, z futrzaną czapką oraz niesamowitym spojrzeniem dużych, szeroko otwartych oczu. Posługując się formą pacynki Klee „sportretował” niektóre osoby ze swojego otoczenia. Odwzorowanie pewnych charakterystycznych elementów np. stroju, pozwala łączyć lalki z konkretnymi nazwiskami. Część lalek powstała w czasie kiedy Paul Klee był wykładowcą w Bauhausie (funkcje tę pełnił w latach 1920-1925), i to właśnie w tym okresie najbardziej eksperymentował z materiałami. Dodać można, że nawiązywał do popularnych wówczas tendencji sztuki Dada. Lalki, pomimo iż część z nich reprezentowała stosowane wówczas w sztuce nowatorskie sposoby obrazowania, nie były przez artystę klasyfikowane jako dzieła sztuki.
Warto zaznaczyć, że Felix Klee kształcił się we wspomnianej, słynnej artystyczno-rzemieślniczej szkole (zostając w wieku 14 lat jej najmłodszym studentem) i kontynuował tam swoją teatralną pasję wykorzystując lalki przed szerszym audytorium. Wykonał także teatr z proscenium, kulisami, oświetleniem, a ojciec namalował serię dekoracji.
Wyprowadzając się z rodzinnego domu Felix zabrał część lalek. Burzliwy wojenny czas nie oszczędził pacynek. Podczas bombardowania zniszczeniu uległy prawie wszystkie z tych wykonanych na 9 urodziny Felixa- ocalał tylko Pan Śmierć.
Ogólnie zachowało się 30 pacynek. Znajdują się w poświęconym artyście Zentrum Paul Klee w Bernie.
To spod czyjej ręki lalki „wyszły”, ich niebanalny wygląd i ponadczasowe piękno sprawiają, że budzą zainteresowanie i wpływają na wyobraźnię, czego dowodem może być wykorzystanie kopii lalek we współczesnym spektaklu muzycznym[1] czy to, że stanowiły impuls do napisania rozprawy naukowej[2].
Wspaniałe jest to, z iloma ciekawymi wątkami można się zetknąć zapoznając się z historią pacynek. Kto wie, być może przypomnienie o tych niezwykłych zabawkach zainspiruje teraz kogoś do twórczego działania?
Oprac. dr Anna Tyszewicz-Obara
Bibliografia:
Bell J., Puppets and Performing Objects in the Twentieth Century, Performing Arts Journal, Vol. 19, No. 2 (May, 1997), pp. 29-46 (http://historytransformationofdesign.weebly.com/uploads/1/1/7/2/11722228/puppets_and_performing_objects_in_the_20thc..pdf dostęp 31.03.2021
Katalog online Zentrum Paul Klee, http://www.emuseum.zpk.org/eMuseumPlus?service=RedirectService&sp=Scollection&sp=SfieldValue&sp=0&sp=0&sp=3&sp=SdetailList&sp=0&sp=Sdetail&sp=0&sp=F (dostęp:02.04.2021 r.)
Klee F., Paul Klee. His life and work in documents, USA 1962 (https://monoskop.org/images/0/07/Klee_Felix_Paul_Klee_His_Life_and_Work_in_Documents_1962.pdf, dostęp:02.04.2021 r.)
Munson J. L., Paul Klee and Comic Modernism, Montana State University 2015 (https://scholarworks.montana.edu/xmlui/bitstream/handle/1/9448/MunsonJ1215.pdf;sequence=1 , dostęp 18.03.21 r.)
Paul Klee: hand Puppets/ Zentrum Paul Klee, ed. Christine Hopfengart, Eva Wiederkehr Sladeczek, Zentrum Paul Klee; Ostfildern: Hantje Cantz, 2006.
[1] Spektakl „Zeugen”(Świadkowie), 2006 r., Georgesa Aperghisa, do tekstów Roberta Walsera, zob. P. Hahn, Etoffe-reste-étoffe. De l’utilisation artistique de restes dans un spectacle musical de Georges Aperghis, Cologne 2008.[2] R. F. Muniak, Efekt lalki. Lalka jako obraz i rzecz, Kraków 2012